Stadsnatuur

De eerste bewoning ontstond op hoger gelegen zandgronden, die donken werden genoemd. Het riviertje dat daaraan grensde heette de Aa, een naam die vaker voorkomt in relatie met waterlopen. Donken aan de Aa werd in de loop der jaren Dongen, het riviertje staat nu bekend als de Donge. In 1330 werd Dongen een zogenaamde hoge heerlijkheid, het behoorde bij de Baronie van Breda. Ooit bewoonden de heren van Dongen een aan de Donge gelegen kasteel, waarvan niets meer rest. Ook was er een watermolen die later nog werd gecombineerd met een windmolen, resulterend in een zogeheten watervluchtmolen die in 1920 is afgebroken. Van oudsher waren leer- en schoenindustrie de belangrijkste middelen van bestaan, heden ten dage is er nog steeds een leerlooierij in bedrijf. Dongen vormt samen met ‘s Gravenmoer en Klein-Dongen-Vaart de gemeente Dongen die zo’n 27000 inwoners herbergt. De grens tussen de dorpen Dongen en ‘s Gravenmoer was vroeger ook de grens tussen het graafschap Holland (protestant) en het hertogdom Brabant (katholiek). Deze grens is tegenwoordig door middel van houten palen met daarop de wapens van Holland en Brabant zichtbaar gemaakt. Na de Franse bezetting werd Dongen in 1814 bij Noord-Brabant gevoegd. Het dorp is een aantal industriële monumenten rijk die herinneren aan de leerindustrie, daarnaast zijn er nog 18e eeuwse huizen en boerderijen te zien. Bekend werd Dongen door de prikkelende Exota-affaire in 1970. Flessen met limonade gazeuze van het merk Exota zouden spontaan ontploffen. Mede hierdoor ging de fabriek, eigendom van de familie Van Tuijn, uiteindelijk failliet hoewel een rechtszaak hierover uiteindelijk door Exota gewonnen werd. Het dorp is de enige Coca Colafabriek van Nederland rijk, dezelfde familie Van Tuijn bemachtigde hiervoor de licentie 1949.

Stadsnatuur is natuur die zich handhaaft in een stedelijke omgeving zonder dat menselijk ingrijpen vereist is. Te denken valt aan bepaalde soorten mos, grassen en muurvarens, verder natuurlijk allerlei vogelsoorten als mussen, kraaien en merels. Daarnaast is er openbaar groen zoals stadsparken, die voornamelijk een recreatieve doelstelling hebben. De mens heeft nu eenmaal de neiging om de omgeving naar eigen inzichten te willen inrichten. Deze afwisselende wandeling voert onder andere door een aantal van die stadsparken maar doorkruist ook natuurgebieden die weliswaar in het stedelijk gebied liggen maar duidelijk een ander, meer eigen karakter hebben. Na de start in het centrum van Dongen steekt de route het Wilhelminakanaal over, volgt dit kanaal enige tijd langs de andere oever en biedt onder meer uitzicht op een enorm “Zonnepark” met 30.000 panelen. Een pad langs de helaas strak gekanaliseerde en verlegde Donge voert dan langs de vochtige weilanden van natuurgebied de Lange Rekken.

Teruggekeerd bij het Wilhelminakanaal komt woonwijk de Reeshof in zicht waar de Donge weer regelmatig prominent in beeld is en waar naast uiteenlopende architectuur ook het Reeshofpark te genieten is, het eerste stadspark van deze wandeling. Na dit park volgt het Reeshofbos, rond 1900 nog een uitgestrekt heidegebied, en het daarnaast gelegen op avontuurlijke kinderen gerichte Speelbos. Hierna gaat het via het bijzondere natuurgebied de Drijflanen richting en door het al meer dan een eeuw bestaande en zo’n 30 hectare grote Wandelbos. Langs groenvoorzieningen en waterpartijen vervolgt de wandeling dan richting het Cobbenhagenpark. Na dit niet zo heel indrukwekkende park is het op een voormalig Van Gend en Loosterrein in 2019 gerealiseerde Spoorpark het laatste stukje antropocene natuur dat genoten kan worden op weg naar het NS station.

Het museum herbergt naast haar aan de leerindustrie gelieerde verzameling ook interessante collecties op het gebied van textiel en kunst. Zoals het een zichzelf respecterend museum betaamd worden daarnaast speciale tentoonstellingen georganiseerd over specifieke onderwerpen of kunstenaars. Het museum is geopend van woensdag tot en met zondag van 13:00 – 17:00 uur. Naast de museale activiteiten is de Looierij onder meer ook in gebruik als trouwlocatie en worden er workshops gegeven.

Na de Franse bezetting bleef deze situatie gehandhaafd, waarna ondanks restauraties in 1830 en 1843 de kerk langzaam een zieltogend bestaan ging leiden. Er werd zelfs gedacht aan sloop en uiteindelijk werd de kerk in 1922 verlaten vanwege bouwvalligheid, het ontbreken van een predikant en een fors uitgedunde schare gelovigen. Op instigatie van Monumentenzorg is het gebouw grotendeels behouden gebleven en er volgden diverse herstelwerkzaamheden, het middenschip is echter een ruïne gebleven.  In 1975 werd de kerk eigendom van een stichting, welke zorg heeft gedragen voor een aantal prijzige restauraties. Het ruïneuze middenschip werd daarbij geconserveerd en bleef dakloos. Het nog overdekte gedeelte biedt onderdak aan een door wijkbewoonsters in de jaren ‘70 van de vorige eeuw gemaakt wandkleed, dat een kleurrijk scheppingsverhaal laat zien. Zowel het kerkgebouw als de open ruïne kan tegenwoordig geboekt worden voor bruiloften, uitvaarten en evenementen van uiteenlopende aard. Ook is er plaats voor het eigentijdse fenomeen van de fotoshoot. Het oudste gebouw van Dongen biedt in het ruïnedeel ruimte aan 250 personen, in het koor en zijbeuk kunnen 200 personen een plaats vinden. Op zondagmorgen worden reguliere kerkdiensten gehouden.

Op het nog braakliggende en oorspronkelijk als bedrijventerrein bedoelde Tichelrijt 3 in Dongen is door de Brabantse Ontwikkeling Maatschappij samen met de gemeente Dongen en Energie Dongen Samen Duurzaam een zogeheten burgerzonnepark aangelegd met 30.000 zonnepanelen. Met de uitgifte van 12.000 obligaties konden inwoners en bedrijven participeren die in Dongen woonachtig of gevestigd zijn. De inschrijving hiervoor is inmiddels gesloten. De capaciteit van het zonnepark zou voldoende moeten zijn om jaarlijks zo’n 3000 huishoudens van energie te voorzien. Gezien de noodzaak voor energietransitie is dit natuurlijk een stap in de goede richting. Het consortium claimt een aanleg te hebben gerealiseerd met zorg voor mens, dier en milieu waarbij ruimte is voor flora en fauna. Het park oogt echter als een zielloos perceel grasland wat door een schier eindeloze reeks zonnepanelen grotendeels aan het oog is onttrokken, bepaald geen landschappelijke verfraaiing. Er ligt een kabinetsvoorstel om vanaf 2025 zonnepanelen verplicht te stellen voor nieuwe bedrijfspanden met een dakoppervlak vanaf 250 m2. Bovendien kunnen vanaf 2022 gemeenten ondernemers verplichten hun daken vol zonnepanelen te leggen. NB, regelgeving is vaak erg aan verandering onderhevig. Het zou natuurlijk ook een idee zijn geweest om hier alvast een voorschot op te nemen c.q. invulling aan te geven en Tichelrijt 3 terug te geven aan de natuur. Benieuwd hoeveel potentieel geschikt dakoppervlak er in Dongen beschikbaar is.

Ten noordoosten van Baarle-Nassau kabbelen verscheidene beekjes die zich uiteindelijk verenigen tot wat op  recente kaarten de Leij wordt genoemd. De uit Alphen afkomstige Dorpswaterloop voegt zich verderop bij deze Leij die dan richting het Riels Laag stroomt , waar de beek tijdelijk uit het strakke keurslijf van de kanalisering wordt bevrijd. Helaas tijdelijk, want verder stroomafwaarts is de beek op diverse stukken weer vakkundig door de mens rechtgetrokken. Voorbij het Riels Laag verandert de naam in Oude Leij die voorbij natuurgebied Leijkant onder de A58 door duikt en daarna de Gilzerbaan kruist. Na passage van de Bredaseweg verandert de beek weer van naam en wel in Donge. De Donge stroomt vervolgens door de Reeshof, buigt af na de Middeldijkdreef en lijkt dan uit te komen in het Wilhelminakanaal. Echter, de benedenloop van de oorspronkelijke beek stroomt verder langs de Langendijk en parallel aan het Wilhelminakanaal richting Dongen. In genoemd dorp duikt de beek onder het Wilhelminakanaal door en stroomt via Oosterhout en Geertruidenberg naar het noorden waar hij bij de Amercentrale uitmondt in de Amer. Dit laatste deel komt min of meer overeen met de oorspronkelijke loop van de Donge, zoals die op oude kaarten is weergegeven.

Een ecoduct of ecobridge op z’n Nederlands is een viaduct dat is bedoeld om niet-menselijke bewoners van het ommeland de gelegenheid te geven zonder kleerscheuren een verkeers- of waterweg over te steken. Naast een brug over het Wilhelminakanaal bedoeld voor autoverkeer die deel uitmaakt van de ring om Tilburg is als deel van het winnend ontwerp van Queeste architecten ook zo’n ecoduct ontworpen. Het is in dit geval een bijzonder exemplaar namelijk een tuibrug, waarbij het brugdek met dikke kabels is verbonden met een pyloon. Alle brugdelen hebben een bekleding van zachtgroene composietdelen die zorgen voor een bijzondere golvende uitstraling. De ecobrug vormt een schakel in de Ecologische verbindingszone tussen boswachterij Dorst en natuurgebied Huis ter Heide. Het ecobrugdek is afgestemd op de beoogde gebruikers, dus bedekt met natuurlijke materialen om ze te verlokken deze route te gebruiken. De brug is vernoemd naar Wim Letschert, burgemeester van Tilburg van 1975 tot 1988. De ring om Tilburg bestaat uit delen van de snelwegen A58 en A65 en de speciaal aangelegde burgemeester Letschertweg, de noordwest tangent en de burgemeester Bechtweg, de noordoost tangent. De ring is bedoeld om het plaatselijk verkeer te ontlasten, de bestaande ringbanen die daar ooit voor waren bedoeld zijn daarvoor niet meer toereikend. Nadelige bijkomstigheid is dat deze wegen weliswaar bijdragen tot een goede doorstroming van het verkeer maar de toegang tot de prachtige omliggende natuurgebieden beperken. Zo zijn er over een afstand van 3 km slechts twee mogelijkheden voor voetgangers om vanuit de woonwijk Dalem het groene buitengebied te bereiken.

Om onze ongebreidelde en alsmaar stijgende behoefte aan goederen te bevredigen is steeds sneller en omvangrijker transport nodig. Dat stelt steeds toenemende eisen aan de infrastructuur. Het is moeilijk om de enorme hijsinstallaties van de barge terminal aan het Wilhelminakanaal over het hoofd te zien. Barge is de benaming voor een klein schip waar goederen uit een groter schip in worden overgeladen. De wortels van het woord barge liggen in het latijn, via het Frans is dit woord in het Engels terechtgekomen zonder welke taal we in Nederland blijkbaar niets meer kunnen benoemen. Vergelijk het Nederlandse woord bark. Een barge terminal is een overslagstation waar containers die in grote zeehavens als Rotterdam zijn overgeladen van grote zeecontainerschepen naar binnenvaartschepen weer kunnen worden overgeladen op vrachtwagens of goederentreinen en omgekeerd. Barge Terminal Tilburg is een familiebedrijf dat sinds 1998 actief is op dit gebied. De handling van aangevoerde containers is in hoge mate geautomatiseerd en er zijn ruime opslagmogelijkheden.

Er is aansluiting op internationale treinverbindingen naar vele bestemmingen in Oost-Europa en vanuit Tilburg is er ook een vaste treinverbinding naar China, als onderdeel van de Nieuwe Zijderoute over land. De Chengdu – Tilburg – Rotterdam Express is de snelste en enige directe treinverbinding tussen China en Nederland. Deze unieke verbinding maakt het mogelijk containers binnen 15 dagen van Chengdu (provincie Shichuan) naar Tilburg (provincie Noord- Brabant) te transporteren en vice versa. Voor wegtransport heeft het bedrijf de beschikking over een eigen wagenpark. De jaarlijkse overslag bedraagt zo’n 150.000 containers.

Om het manoeuvreren op het Wilhelminakanaal ter plaatse van de terminal te verbeteren is in 2014 een keerplaats in het kanaal gemaakt in de vorm van een extra verbreding, ook wel zwaaikom genoemd.

In het begin van de 20ste eeuw is de Donge ten faveure van voornamelijk weidegebied voor de veeteelt verlegd naar het westen en gelijktijdig rechtgetrokken. Tientallen jaren later moesten de plannenmakers van de nieuw te bouwen wijk de Reeshof rekening houden met eisen voor de Ecologische Hoofdstructuur, later Natuurnetwerk Nederland genoemd. Natuurgebieden moesten niet meer geïsoleerde biotopen zijn maar onderling samenhangen waardoor de biodiversiteit zou toenemen. Het oude beekdal van de Donge zou in dat kader de verbinding gaan vormen tussen het Rijens Broek en de Lange Rekken enerzijds en de Rechte Heide en het Riels Laag anderzijds. Om van deze verbindingszone een hoogwaardig natuurgebied te maken heeft de gemeente Tilburg het fors aangepakt. Over een breed gebied is de toplaag afgegraven waarbinnen het oude beekdal van de Donge is gereconstrueerd waarbij de meanderende loop is hersteld en bij een splitsing van de waterloop een eilandje is aangelegd. In het jaar 2000 was het nog niet veel meer dan een kale open zandvlakte omringd door de bebouwing van de groeiende wijk de Reeshof. Het heeft zich in een dikke 20 jaar ontwikkeld tot een bijzonder en vooral prachtig natuurgebied, waarvan de begroeiing voornamelijk is ontstaan uit zaden, die lang verstopt lagen onder de dikke laag opgebrachte landbouwgrond. Dit alles heeft geleid tot een zeer gevarieerde flora en fauna. Schotse Hooglanders en Nederlandse Landgeiten zijn ingezet als groenbeheerders. Er zijn wandel- en vlonderpaden aangelegd door deze gerestaureerde Dongevallei, die echter niet toegankelijk zijn tijdens het broedseizoen (van 15 maart tot 15 juli) en tussen zonsondergang en zonsopkomst.

Het project is met name opvallend vanwege het uit 900 tegels opgebouwde kleurrijke kunstwerk van de uit het Gelderse Gorssel geboortige kunstenaar Rob Brandt aan een van de zijden van het blok. Het reusachtige uit 1999 daterende werk meet maar liefst 10 bij 11 meter. Het is een dubbel portret: een man en vrouw ineen. Het is in 2009 gerestaureerd omdat het ernstige vocht- en vorstschade had. Ten behoeve van die restauratie fabriceerde de kunstenaar 400 nieuwe tegels. Heden ten dage is het helaas opnieuw in verval geraakt.

Dit stadspark in de Reeshof is 22 hectare groot. In 1999 werd begonnen met de aanleg die in 2004 nagenoeg was voltooid. Tijdens de werkzaamheden werden resten gevonden van een vijver die ooit heeft behoord tot De Reij’s Hof, een landhuis dat de gepensioneerde legerkapitein Charles Rey de Carle in de 18e eeuw liet bouwen ter hoogte van het huidige Reeshofpark. Ziedaar de herkomst van de naam van de wijk Reeshof. Eerdere benamingen voor huis en gronden waren Campen Hoeve en Heyhoef, waaraan huidige straatnamen in de wijk nog herinneren. De inzet van Rey was het ontginnen van de schrale gronden, die echter zo schraal bleken dat het op een mislukking uitliep en hij zijn bezittingen verkocht aan zijn schoonzoon en zelf als kolonel tekende in het leger, blijkbaar was het krijgsmetier meer lucratief dan het landheer spelen. Het landhuis was daarna geen lang leven meer beschoren, reeds in 1816 was het al afgebroken. Het huidige park is opnieuw een vijver rijk, waarover een drijvende loopbrug is aangelegd. Verder zijn er recreatievoorzieningen voor met name de jeugd, zoals een skatebaan en speelvelden. Ook zijn er volgens diverse bronnen Chinese bewegingstoestellen te vinden, het is niet helemaal duidelijk wat daar nu precies Chinees aan is. Regelmatig is het park decor voor festivals en diverse andere evenementen. De paden in het park dragen de naam van de bewoners van het lang verdwenen landhuis. Een replica van de toegangspoort van het landgoed van Rey de Carle, gebouwd aan de hand van oude afbeeldingen, geeft aan waar ongeveer diens bezittingen hebben gelegen.

Helaas onderbreekt de Van Voorst tot Voorstweg het bosgebied, maar via de Reeshofdijk is het ernaast gelegen Speelbos bereikbaar. In- en uitvalswegen moeten nu eenmaal ergens liggen. Het Speelbos is een cadeau van de Stichting Tilburg 2009 aan de bewoners ter gelegenheid van het feit dat de stad 200 jaar geleden werd verblijd met stadsrechten. Er is bewust gekozen dit te realiseren in een ooit aangeplant bosgebied met minder grote natuurwaarden. Er zijn volop klim- en klautermogelijkheden voor kinderen die hier een avontuurlijk dagje uit in de gezonde natuur kunnen beleven.

In lang vervlogen tijden was hier een jachtterrein, de naam “Drijflanen” ontleent het gebied aan het opdrijven van wild door lanen. Naderhand hebben volkstuinders hier zich kunnen uitleven maar in het huidige natuurgebied is daar niets meer van terug te vinden. Het 32 hectare grote gebied bevindt zich tussen de wijken Reeshof en Wandelbos. Stroken bos en grasland wisselen elkaar af en er is een aantal poelen te vinden. In 2009 zijn daar nog twee poelen aan toegevoegd in de zuidelijk gelegen graslanden. Reden is de aanwezigheid van een aantal beschermde amfibieënsoorten, waarvan er zelfs enkele op de ‘rode lijst’ staan. In de bosstroken zijn diverse boomsoorten te vinden, voornamelijk Den,  Berk en Eik. Kleinere aantallen van andere soorten completeren het boomarsenaal. Het grasland bestaat in de meeste gevallen uit voormalige en soms verruigde paardenweitjes die nog arm zijn aan soorten. De gemeente Tilburg streeft naar het structureel verhogen van de natuurwaarden en de biodiversiteit van het gebied. Daarbij is zorg voor een optimale amfibieënbiotoop de hoofddoelstelling. Daarnaast blijft recreatie een belangrijke nevenfunctie houden, maar wel alleen op de aangegeven paden. Inheemse boomsoorten moeten zoveel mogelijk het beeld bepalen in de bosstroken. Een meer gevarieerde begroeiing en verruiging van de graslanden zorgt voor een grotere soortenrijkdom. Verrassend is de confrontatie met een zwarte energieneutrale woning, die lijkt op te gaan in de omringende natuur. Het huis dateert van 2019 en is ontworpen door architect Joris Verhoeven. Met enig geluk is de schaapskudde te zien, die op gezette tijden een aantal Tilburgse natuurgebieden begraast, waaronder ook Drijflanen.

Het lijkt of het er altijd al is geweest, de Zeven Geitjes aan de Reeshofdijk. Dat de naam is ontleend aan het bekende sprookje van Grimm ligt natuurlijk voor de hand maar er is ook echt een relatie met deze evenhoevigen. Dit verhaal begint echter pas in 1985 toen er een geitenhouderij werd gevestigd op het aan de spoorlijn grenzende terrein waar ook een oude spoorwachterswoning te vinden was, die nog steeds wordt bewoond. Uiteindelijk liepen er zo’n 180 geiten rond, waarvan de melk werd geleverd aan de coöperatie. Door prijserosie van de melk en daarmee minder afzet werd later de melk ook gebruikt voor de fabricage van kaas en ijs. Het groeiende aantal bewoners van de Reeshof opende perspectieven voor dagrecreatie waarop voorzichtig werd ingespeeld door een speeltuintje en een terras naast een verkoopwagen, in modern Nederlands een food truck. In 1990 werd begonnen met de bouw van de huidige horecagelegenheid die tegenwoordig een begrip is in Tilburg. Naast het restaurant is er een pannenkoekenhuis, een midgetgolfbaan en een kinderboerderij. In de speeltuin valt het kasteel met spannende gangen en robuuste borstweringen op. In juli strijkt op het terrein de druk bezochte nostalgische kinderkermis neer. Met het geven van ruimte aan festivals en evenementen zoals een rommelmarkt, een Country Festival en een Kerstmarkt trekt de Zeven Geitjes een scala aan bezoekers aan.

Het ongeveer 30 hectare grote Wandelbos dateert van de eerste decennia van de vorige eeuw. Het werd ontworpen door Leonard Springer, één van Nederlands belangrijkste tuin- en landschapsarchitecten van de 20ste eeuw, die ook tekende voor het Leijpark en het Wilhelminapark. De oorspronkelijke naam Stadswandelbos werd al in de vijftiger jaren vervangen door Wandelbos. Het werd aangelegd in de Zandsche bosschen, een gebied dat tijdens de aanleg ongeveer een kilometer ten westen van de toenmalige stad lag. Door de enorme groeispurt die Tilburg inmiddels in westelijke richting heeft doorgemaakt ligt het park nu in oost-west richting in het midden van de stad! In het bos met zijn slingerende paden zijn meer dan 30 verschillende boomsoorten te vinden, waarvan veel uitheems. Bijzonder is ook de kleurrijke rodondendronvallei. Centraal ligt een grote vijver waaromheen fraaie Moerascypressen de aandacht trekken. Latere toevoegingen die niet in het oorspronkelijke ontwerp voorkwamen zijn de kinderboerderij en een grote speeltuin. Het Wandelbos wil vooral een mooi bos zijn, waarin niet direct actief wordt gestreefd naar verbetering van natuurwaarden en inheemse planten- en boomsoorten maar waar de belangrijkste functie, recreatie, voorop staat naast bewaking van de cultuurhistorische waarde. Belangrijk is dat het oorspronkelijke idee achter een hoge belevingswaarde met afwisselende boomsoorten, slingerende paden en uitheemse markante bomen zoals sequoia’s behouden blijft. Dit laat het significante verschil zien tussen een natuurgebied, waar natuurwaarde en biodiversiteit leidend zijn en een park waar het veel meer gaat om recreatie, beleving en toegankelijkheid.

Het had zo mooi kunnen zijn, een eco-kathedraal in het Tilburgse. Deze term is gemunt door Louis G. Leroy, naast tuinarchitect onder meer ook schrijver, beeldend kunstenaar en tekenleraar. In de eerste eco-kathedraal bij het dorpje Mildam en in de Leroy tuin in Heerenveen heeft hij zijn ideeën verwezenlijkt. Een eco-kathedraal is een eigenlijk nooit eindigend project waarbij het gaat om de interactie tussen de mens enerzijds en flora en fauna anderzijds. Daarbij wordt de natuur als het ware uitgedaagd te reageren door tussen planten en bomen die bij de aanleg zijn geplant bouwsels te plaatsen die gemaakt zijn van oude stenen en ander bouwafval. Hiervan worden los gestapelde elementen als muren en inderdaad kathedraalachtige constructies gemaakt die op den duur begroeid raken. Dit is een continu proces waar iedereen aan mee kan werken en waaraan geen vastgelegd plan ten grondslag ligt. Het zou dus best wel eens een goed idee kunnen zijn ook in Tilburg zo’n eco-kathedraal te realiseren, bijvoorbeeld op de plek van het huidige Cobbenhagenpark. Helaas moet de stad het daar nu doen met een schamele en weinig tot de verbeelding sprekende groenvoorziening waar olifantenpaadjes doorheen lopen in plaats van met een continu veranderende groene, bijna archaïsche wereld met een mysterieus aanvoelende sfeer. Martinus Joseph Hubertus Cobbenhagen was priester, econoom en hoogleraar aan de Tilburgse Hogeschool (nu Tilburg University) en een van de belangrijkste oprichters daarvan. Naar hem zijn een straat, twee scholen en een gebouw op de campus van de universiteit in Tilburg vernoemd, en dus ook het bovengenoemde park. Als het ooit toch nog zo ver mag komen dat er besloten wordt tot aanleg van een eco-kathedraal, dan zal hopelijk gekozen worden voor de meer passende benaming Leroypark.