Stadsbos 013

Gilze is waarschijnlijk al in de 8e of 9e eeuw ontstaan uit een aantal boerderijen rond een centraal gelegen herenhoeve en is daarmee een van de oudste plaatsen in de Baronie van Breda, onder welks rechtsgebied het viel. Bij opgravingen gevonden aardewerk dateert uit die tijd, tevens werden de resten van een ingegraven uitgeholde boomstam, een zogenaamde boomput, uit de 11e eeuw aangetroffen. Hilsondis, gravin van het Hollandse Strijen, was de eigenaar van dorp en omliggende gronden die zij volgens een oude en vermoedelijk valse oorkonde in het jaar 992 schonk aan de abdij van Thorn. Waarschijnlijk hebben de abdijbewoners in het begin van de 17e-eeuw deze acte met terugwerkende kracht opgesteld om aan te tonen dat zij de rechtmatige bezitter waren. Slimme jongens, die pijdragers! Het bochtige stratenpatroon in het oude centrum doet vermoeden dat er sprake was van een omwalling rond de centrale hoeve. In het dorp staan nog verscheidene historische panden met een in de meeste gevallen agrarische achtergrond. De tachtigjarige oorlog verliep rampzalig voor Gilze en ging gepaard met vele doden, berovingen en verwoestingen.

Na die oorlog kreeg het dorp net als vele andere in Brabant zware belastingen opgelegd. Ook de Tweede Wereldoorlog werd niet zonder kleerscheuren doorgekomen, zeker vanwege de nabijheid van de door de Duitsers ingerichte vliegbasis Fliegerhorst Gilze-Rijen, de latere Vliegbasis Gilze-Rijen. Dit vliegveld was uiteraard doelwit voor ettelijke geallieerde luchtaanvallen waar het dorp ook het een en ander van meekreeg. In 1890 was de eerste industriële activiteit in Gilze de steenfabriek, die in 1991 de deuren sloot. Tegenwoordig biedt een deel ervan ruimte aan culturele activiteiten. Zoals in veel andere plaatsen in de omgeving heeft Gilze een bloeiende leer- en schoenindustrie gekend die echter ook hier ter ziele ging vanwege het goedkopere aanbod uit de zogeheten lagelonenlanden. Het moderne Gilze vormt samen met Rijen, Hulten en Molenschot de gemeente Gilze en Rijen. Het dorp wordt omringd door een landelijke omgeving en ligt niet ver van de Chaamse bossen.

Na enige tijd maakt het landelijk gebied na passeren van de Oude Leij plaats voor de beboste omgeving van Amarant en het pompstation van Brabant Water. In deze contreien heeft van oudsher menig Tilburger een datsja in het groen gerealiseerd. Via Stadsbos 013 wordt uiteindelijk de Bredaseweg bereikt vlak bij het helaas niet toegankelijke landgoed Sparrenhof. Dit landgoed wordt een pedagogische ontmoetingsplaats voor en door jeugd uit Tilburg en de regio; een initiatief van de gemeente Tilburg en een aantal maatschappelijke en educatieve organisaties samen met de Fraters van Tilburg die sinds 1921 eigenaar van het landhuis en landgoed zijn. Na passage van het sterrenbos de Oude Warande en het terrein van het universiteitscomplex loopt de route via het Cobbenhagenpark ten zuiden van de Prof. Cobbenhagenlaan naar het Spoorpark en vervolgens richting station.

Sinds 2018 kan afscheid genomen worden van overledenen in Afscheidshuis ‘t Stoom, gelegen aan de Nieuwstraat in Gilze. Oorspronkelijk had dit pand een geheel andere bestemming, die niets gemeen had met de huidige. Het is in 1882 gebouwd als een maalderij met stoomaandrijving door molenaar J.L. Theeuwes, die door een brand zijn molen op de Molenhei was kwijtgeraakt. In de loop der jaren is de maalderij diverse keren uitgebreid aan de achterzijde en de zijkant. Er werd ondermeer een ketelhuis aangebouwd. Een andere krachtbron verving in 1910 de stoommachine. Het gemaal bleef tot 1976 als graanmaalderij in gebruik, de laatste molenaar was Petrus Schrauwen aan wiens voorzaat het gebouw in 1921 was verkocht. Het is één van de 26 rijksmonumenten in de gemeente Gilze en Rijen. Uiteraard zijn de machines uit de oude maalderij verwijderd voor de verbouwing en ingebruikname als Afscheidshuis.

Om die reden werd in 1903 ten westen van Tilburg op een stuk woeste grond, De Witsie geheten, een vloeiveld in gebruik genomen. De Oude Leij, niet te verwarren met het stroompje met dezelfde naam dat ten zuiden van Goirle stroomt, was zo’n blauwsloot die oorspronkelijk begon iets ten oosten van het huidige café ‘de Korenbloem’ en ten noordwesten van Tilburg uitmondde in de Donge. In de 16e eeuw werd het watertje “de Werft” genoemd. Op de 18e -eeuwse kaart van Zijnen heet de benedenloop Broeksloot en op de kadasterkaart van 1832 is dat Treksloot geworden. Mogelijk is dit deel ooit gegraven voor ontwatering van het heidegebied. Ooit gekanaliseerd maar nu op steeds meer plaatsen weer hersteld als natuurlijke beek stroomt de Oude Leij tegenwoordig vredig tussen soms romantische groene oevers door en langs het Stadsbos 013. Van een blauwe kleur is gelukkig al jaren geen sprake meer, de AWRI-Noord rioolwaterzuiveringsinstallatie heeft al jaren de taak van vloeivelden en blauwsloten overgenomen.

Omdat industrie en met name de textielindustrie dringend behoefte hadden aan water van goede kwaliteit werd in 1895 in Amsterdam  de Tilburgse Waterleiding  Maatschappij opgericht. Deze verwierf een concessie om water op te pompen en te leveren. Zestig putten telde het waterwingebied ten zuidwesten van Tilburg. Het pompstation aan de Gilzerbaan zorgde voor verwerking, opslag en transport naar de stad. Naast het pompstation verrezen een aantal dienstwoningen voor het personeel. Om de druk op het leidingnet te waarborgen werd aan de Bredaseweg een watertoren gebouwd.

Het water was in eerste instantie bedoeld voor de industrie, pas in de eerste 25 jaar van de 20ste eeuw werden ook particuliere huizen aangesloten op het leidingnet. In 1923 kwam er bij bijna alle 12.000 woningen water uit de kraan, terwijl het eerste opgepompte water al in 1898 uit een fontein voor het toenmalige stadhuis aan de Oude Markt spoot. Vanaf 1932 ging ook Goirle profiteren van leidingwater van TWM. Curieus was het beleid t.a.v. arbeiderswoningen. Deze kregen geen watermeter en slechts één kraan, zo aangelegd dat er alleen een emmer onder kon staan.

Slangaansluitingen waren verboden, bij onjuist gebruik dreigde een boete van tenminste Fl. 25,- , een dik weekloon voor een arbeider in die tijd. Controle werd uitgeoefend door het zogeheten boetemannetje, dat zal ongetwijfeld een zeer populaire medeburger zijn geweest. In 2005 vloeide er 12 miljoen liter water door een leidingnet met een totale lengte van zo’n 840 km naar 92.677 aansluitingen. Overheidsbeleid zorgde ervoor dat de drinkwatervoorziening in 2006-2007 overging naar Brabant Water.

De Broeders Penitenten, zogenaamde lekenbroeders, waren al sinds 1826 naast het succesvol brouwen van bier actief in de verpleging van geesteszieken. Daartoe richten zij verscheidene instellingen op, waaronder Huize Piusoord dat in 1953 werd gebouwd op hun kloosterrein aan de Bredaseweg. Op datzelfde terrein was van 1945 tot 1953 Sanatorium De Klokkenberg te vinden dat later is verhuisd naar Breda als Medisch Centrum de Klokkenberg. In 1968 nam de Daniel de Brouwerstichting de zorg over van alle instellingen die door de broeders werden beheerd. Deze Daniel de Brouwer was de grondlegger van de bovengenoemde congregatie in 1697. Onder de vleugels van de stichting ontwikkelde Piusoord zich tot een moderne instelling voor verstandelijk beperkte mensen. Bewondering is er voor al die mensen die zich dagelijks inzetten voor het welzijn van onze verstandelijk beperkte medemens, een vaak zowel psychisch als fysiek zwaar beroep. In 1987 is de stichting weer ontvlochten en in de jaren negentig van de vorige eeuw is de naam van Piusoord veranderd in “Amarant”. Het terrein is vrij toegankelijk en is ingericht met veel groen. Aan het op het terrein gelegen Daniël de Brouwerpark is er naast kinderboerderij De Hanekam een supermarkt, een kapper, een kledingzaak en café De Hanekam te vinden. Tijdens werkdagen is restaurant Plaza Torenplein geopend voor een kop koffie en een uitgebreid buffet. Ook is voorzien in een voor iedereen toegankelijke zwemlocatie. Zowel de kinderboerderij als de horeca worden door mensen met een handicap onderhouden

Volgens de eigen website is Prise d’Eau de mooiste golfbaan van Tilburg en verre omstreken. Ook de grootste, want 27 holes én een PAR 3 baan, naar eigen zeggen vind je dat niet overal. Een PAR 3 baan is een laagdrempelige, kortere en smallere baan met minder holes dan de grotere banen. Goed voor beginners maar ook voor gevorderden om aan hun techniek te werken. Je staat er niet zo gemakkelijk bij stil maar er bestaan golfbaanarchitecten. Deze baan kwam in 1993 van de tekentafel van de Amerikaan Ronald Fream. Het door hem opgerichte bedrijf Golfplan heeft banen ontworpen in ruim 60 landen. Er zijn drie lussen van negen holes: de Blaak, de Sijsten, en de Leij. Deze laatste grenst aan de wandelroute en is vernoemd naar de beek die erdoorheen slingert.

De Oude Warande is het oudste sterrenbos van Nederland en ruim 300 jaar geleden in opdracht van prins Willem van Hessen-Kassel, tevens heer van Tilburg en Goirle, waarschijnlijk door ene J. van Leeuwen aangelegd. Een sterrenbos is een element uit de barokke tuinarchitectuur en wordt zo genoemd omdat vanuit een centraal punt een aantal lanen, in dit geval acht, naar de hoeken en de buitenranden lopen. Gebruikelijk was een van de lanen een zichtas naar een karakteristiek punt, bij de Oude Warande was dit de op 2km afstand gelegen Heikese kerk via de oost-west laan, die daarom Torendreef genoemd werd. De ontwerper had echter buiten de latere universiteitsgebouwen gerekend, die dit zicht effectief blokkeren. Omdat er gebruik werd gemaakt van 60 HA gemeenschapsgrond ging e.e.a. niet zonder slag of stoot, als parallel met de huidige stikstofproblematiek ontstonden er problemen met de boerenbevolking. Niettemin was de Warande in 1715 gereed, voor een latere uitbreiding was echter wel enige financiële genoegdoening door de Heer van Tilburg nodig.

Na diverse malen van eigenaar te zijn gewisseld kwam het gebied in 1906 in handen van J.M. Verbunt die in het centrum een villa annex buitenverblijf liet bouwen. In 1931 werd het oostelijk deel van het park aan de gemeente verkocht, hierop werd in 1932 een dierentuin geopend die in 1973 ter ziele is gegaan. In 1952 verkreeg Tilburg het hele landgoed. De villa van Verbunt viel in 1962 onder de sloophamer.

Vanaf 1988 werkt de gemeente eraan het landgoed gefaseerd terug naar het oorspronkelijke ontwerp te brengen en dat zou in 2025 klaar moeten zijn. Onbegrijpelijk dat zo’n uniek stuk erfgoed pas sinds 2017 een gemeentelijk monument is. De begroeiing in het park is gevarieerd en gemengd: zowel naald- als loofbos. Om in 2025 een monumentwaardig sterrenbos te zijn, zal er nog hard gewerkt moeten worden. Een leek kan momenteel door de bomen het bos niet meer herkennen. Trend is om in een bos niets te ruimen, maar de natuur zijn gang te laten gaan. Echter, de Oude Warande is van oorsprong geen natuur-, maar een cultuurbos.

Na 2010 Tilburg University geheten, is de Universiteit van Tilburg gericht op mens- en maatschappijwetenschappen. In 1927 ging de Roomsch Katholieke Handelshoogeschool van start met 27 studenten. In de loop der jaren versleet de instelling een waslijst aan namen: na de bovengenoemde naam ging het via Katholieke Economische Hogeschool, Katholieke Hogeschool Tilburg, Katholieke Universiteit Brabant (KUB), Universiteit van Tilburg (UvT) naar uiteindelijk sinds 2010 Tilburg University. Tussendoor is – weliswaar erg kort – de naam Katholieke Universiteit Tilburg gebezigd. Hoewel het woord katholiek niet meer in de naam terug is gekomen worden er nog steeds banden met de katholieke hiërarchie onderhouden.

In 2021 waren er 36 onderzoeksgroepen en –instituten en telde de universiteit 20.254 ingeschreven studenten, waarvan 4.231 buitenlandse studenten met 112 nationaliteiten. Het universiteitscomplex bestaat uit 23 gebouwen, waarvan het merendeel zich op de campus bevindt en waaraan een keur van architecten zijn naam heeft verbonden. Interessant zijn bijvoorbeeld het Library gebouw van Martien Jansen, het Zwijsen gebouw van Ad Roefs en het oudste gebouw op de campus, het Cobbenhagengebouw van Jos. Bedaux (rijksmonument), en recent het OZC onderwijs- en zelfstudiecentrum van Kaan-architecten.

Het terrein waar eens de vrachtwagens van Van Gend & Loos af- en aanreden is nu het decor van het nieuwe, voor en door Tilburgers aangelegde Spoorpark. Met zijn 7,5 bijna 10 hectare neemt het een substantieel deel in van de Spoorzone. Een deel van het vroegere goederenspoor is nog zichtbaar aanwezig in het park. In het oog vallend is “De Rits”, een uit de kluiten gewassen kunstwerk van Marieke Vromans en Peter Bosmans met een relatie tot het Tilburgs textielverleden. Behalve horeca als de Kiosk en het T-huis is er ook een kleine stadcamping te vinden. Naast gebruik van eigen tent, caravan of camper is er ook een mogelijkheid om te logeren in een houten slaapwagon. Voor voorstellingen die het daglicht kunnen verdragen is er een fraai aangelegd openluchttheater. Wie verder wil kijken dan zijn, haar of hen neus lang is kan de 37 meter hoge Kempentoren beklimmen. Er is geen lift maar als 192 treden beklimmen geen bezwaar is kan worden genoten van een wijds uitzicht over de stad. Stichting de Torenbouwers, een samenwerkingsverband van een aantal bedrijven uit de bouwsector, is de geestelijke vader van de toren, ontworpen naar voorbeeld van de Flaestoren op Landgoed De Utrecht. Daar in het hart van de Kempen, hier aan de rand ervan.

Spoorlaan 434 herbergt het Natuurmuseum. Wie is geïnteresseerd in flora, fauna, geologie en oudheidkunde kan hier ongetwijfeld de nodige tijd zoekbrengen. Het museum bezit een uitgebreide collectie opgezette of in sterk water zwemmende dieren, stenen, fossielen, mineralen en gedroogde planten. In het bijzonder zijn de insectencollectie en het herbarium van grote wetenschappelijke waarde waar onderzoek aan gedaan wordt door conservatoren van het museum en door externe instituten. Regelmatig worden tentoonstellingen en workshops georganiseerd voor verschillende doelgroepen, voor jong en oud. Het museum is in 1935 geopend als Natuurhistorisch Museum Tilburg en was gevestigd in de voormalige en in 1965 gesloopte intendantswoning  van Koning Willem II, tegenover het paleis Raadhuis. Vanwege die sloop werd het museum bijna wegbezuinigd conform de toen heersende tijdgeest van “modernisering” van de stad. Gelukkig konden de collecties en de tentoonstellingen worden ondergebracht in een noodgebouw aan de Kloosterstraat, een voormalige textielververij.

De voormalige Lagere Technische School aan de Spoorlaan werd in 1985 het nieuwe onderkomen. Het gebouw is inmiddels geclassificeerd als Rijksmonument. In het laatste decennium van de vorige eeuw is een milieu-educatief centrum geïntegreerd wat nog eens de nadruk legt op de educatieve functie van het museum.