Huis ter Heide

De eerste Kaatsheuvelaars waren turfstekers; de naam Kaatsheuvel duidt volgens hen die het denken te weten namelijk op een stapelplaats voor turf, een “Ketshovel”. De eerste vermelding uit 1506 rept echter van “Kesthovel”. In die tijd behoorde het dorpje bij de heerlijkheid Venloon, aan die benaming herinnert nog een straatnaam in Loon op Zand. Turfsteken bracht weinig welvaart dus hielden velen er een klein boerderijtje op na met een paar stuks vee en een akkertje. Rond 1600 was het afgelopen met het winnen van turf, geleidelijk won de leernijverheid en met name de fabricage van schoeisel aan betekenis. Ooit was in het merendeel van de woningen wel een schoenfabriekje gevestigd. Tegen het einde van de 19e-eeuw telde Kaatsheuvel 134 van dit soort bedrijfjes. Daarnaast waren er veel rondtrekkende beoefenaars van beroepen als scharenslijpers, stoelenmatters en mattenvlechters actief. Kerkgang in eigen dorp was pas in 1731 mogelijk en wel in een daarvoor ingerichte kamer van een boerderij. Eerst zo’n 100 jaar later kregen de dorpelingen de beschikking over een stenen kerkgebouw. Kaatsheuvel lag in het grensgebied tussen het gewest Holland en Staats-Brabant waar een soort machtsvacuüm heerste waardoor een voedingsbodem ontstond voor activiteiten die het daglicht maar moeilijk konden verdragen. Met name een bende met de ronkende naam “De Witte Veer” was berucht tot in de wijde omtrek. In 1727 liet de leider ervan zich echter verrassen door de hermandad tijdens het stelen van een schaap. Het liep slecht met hem af, zijn resten liggen in het Leikeven. Omringd door de natuurgebieden Loonse en Drunense Duinen, Landgoed Huis Ter Heide en Westelijke Langstraat maakt Kaatsheuvel samen met De Moer en Loon op Zand deel uit van de gemeente Loon op Zand. Vanwege de zware concurrentie van de opkomende lagelonenlanden is tegenwoordig weinig schoennijverheid meer te bespeuren. Heden ten dage geniet het dorp vooral landelijke bekendheid vanwege het mooiste attractiepark van Nederland, de Efteling.

Het beginpunt van deze wandeling is het busstation bij attractiepark De Efteling. Het park heeft vermoedelijk zijn naam te danken aan een boerderij annex herberg die hier in de buurt zou hebben gestaan met de naam “Ersteling”. De overlevering verhaalt dat Kaatsheuvelse kindertjes al aan het begin van de 20e eeuw gingen spelen op het “Eftelings Bergske”. Het park is inmiddels een niet meer weg te denken fenomeen dat diep is geworteld in de Brabantse samenleving. De route loopt tussen de uitgebreide parkeerterreinen en via het bungalowpark en het golfpark uiteindelijk door het beboste deel van natuurgebied Huis ter Heide. Aangekomen bij het Moerven gaat het bosgebied over in open en landelijk terrein.

Na passage van het vlonderpad door genoemd ven gaat de wandeling richting de lieflijke groene heuvels die vuilnisstort De Spinder aan het oog onttrekken en waar tegen een helling een bijzonder en intrigerend bedrijfsgebouw van architect Ad Smeulders de aandacht trekt. Aansluitend staat het drukke verkeer op het noord-Tilburgse wegennet een idyllisch vervolg van de wandeling even in de weg, maar gelukkig wordt al snel een rustiger omgeving bereikt. De route loopt dan door de woonwijken en daar tussenliggend groen van Tilburg-noord en steekt via de Goirkekanaaldijk het Wilhelminakanaal over. Mooi is het dan even stil te staan bij de oude Hasseltse kapel om aansluitend in zuidelijke richting verder te lopen langs en over het terrein van De Rooi Pannen, een instelling voor praktijkgericht onderwijs op (V)MBO niveau. De monumentale en bezienswaardige boerderijen de Oliemeulen en de Tongerlose Hoef trekken verder zuidwaarts de aandacht. Even voorbij dat laatste boerderijcomplex gaat de wandeling door een bijzonder en sfeervol stukje oud Tilburg, de Bokhamer. Na kruisen van het viaduct van Ringbaan West gaat het richting station, het eindpunt van de wandeling.

Rond het park is een zee aan parkeerruimte gecreëerd, er is een uitgestrekt bungalowpark en er zijn twee hotels. Het totaal aantal bedden binnen de Wereld van de Efteling komt op zo’n drieduizend. Ook villa Pardoes, een vakantieverblijf voor ernstig zieke kinderen, heeft er een plaats gevonden.Exclusief de parkeerruimte, maar met inbegrip van het dienstencentrum en andere voor het publiek niet-toegankelijke delen van het park, is het 72 hectare groot. Inmiddels zorgt een team ontwerpers bijna ieder jaar voor nieuwe verrassende attracties en forse uitbreidingen van het park staan voor de komende jaren op stapel. De laatste loot aan de attractieboom is Danse Macabre, in  oktober 2024 geopend als vervanger voor het Spookslot met een prijskaartje van een slordige 25 miljoen Euro. Het aantal bezoekers groeide van ongeveer 50.000 in 1951 tot 5,4 miljoen in 2018. Men wil in 2030 in staat zijn 7 miljoen gasten te ontvangen waarvoor uitbreiding in overnachtingscapaciteit op stapel staat, onder meer door de bouw van een nieuw “Efteling Grand Hotel” dat in 2025 zal worden geopend. Met recht kan dus worden gesproken van een Holle Bolle Gijs park!

Ten zuiden van het attractiepark ligt het 50 hectare grote natuurgebied Loonsche Land. Na enige vruchteloze pogingen van eigenaar Efteling het gebied te bestemmen voor vakantiehuisjes dan wel in te richten als landschapspark is een groot deel van het gebied eind 2020 overgedragen aan Natuurmonumenten, dat het heeft gevoegd bij natuurgebied Huis ter Heide. Door middel van een ecoduct over de Midden-Brabantweg is het verbonden met de Loonse en Drunense duinen. Een strook aan de noordzijde bleef in bezit van de Efteling en geeft plaats aan het vakantiepark Efteling Loonsche Land. Ooit bevond zich in Loonsche Land een kleine buurtschap van zo’n tien boerderijen, waarvan de bewoners echter aan het einde van de 19e –eeuw vertrokken vanwege de toenmalige grote problemen in de landbouwsector. Tussen de heidevelden werd kleinschalige landbouw beoefend. Na het verdwijnen van de landbouw en de schaapskuddes werd het gebied benut als productiebos waar dennebomen hout leverden voor de mijnbouw. Uiteindelijk verdween de mijnbouw uit Nederland, het naaldbos bleef. Tegenwoordig zijn in het westelijk gedeelte akkers en heidevelden te vinden, zo ongeveer als het gebied eruit zag rond 1800. Een schaapskudde vervolmaakt het nostalgisch plaatje. Karakteristiek eikenhakhout is te vinden in het centrale deel van het gebied; stammen van eikenbomen werden op ca. 1 meter boven de grond afgezaagd en uit de resterende stam konden dan nieuwe takken groeien die geoogst konden worden om vervolgens de schors te leveren aan de leerlooiersindustrie. Aan leerlooier Frans Mombers, die in het begin van de 20ste  -eeuw eigenaar was van het oostelijk deel van het gebied, zijn de fraaie beukenlanen te danken die hier te vinden zijn. Bijzonder is een enorme beuk, die vrij staat in de omgeving en zo’n 130 jaar oud is. Plan is om nog een tiental bomen zo in hun volle luister te laten uitgroeien.

Over de plaatsing van een omstreden mestfabriek op de Spinder hebben felle polemieken plaatsgevonden en is een rechtszaak aangespannen. De gemeente Tilburg wilde de vergunning nietig laten verklaren omdat de provincie Noord-Brabant een kritisch rapport over de te verwachten geuroverlast niet heeft gedeeld met de gemeente. Of het nu apps, sms’jes of andere informatiedragers betreft, de diverse Nederlandse overheden en bestuurderen blijven maar een uiterst moeizame relatie hebben met transparantie. Het resultaat is dat de fabriek, waarvan alleen varkenshouders lijken te gaan profiteren, er gaat komen. Naar verwachting zal dit gaan leiden tot stankoverlast en uitstoot van broeikasgassen. Een meldpunt voor klachten betreffende overlast is inmiddels geopend.

De voor veel stadsuitbreidingen uit die tijd kenmerkende structuur bestaat uit herhalingen in het ontwerp van een woonwijk. De enorme woningnood in de jaren vijftig en zestig, veroorzaakt door de oorlogsjaren en de bevolkingsaanwas daarna, vereiste grootschalige oplossingen. Nieuwbouwwijken werden uit de grond gestampt, vaak in stapel- of hoogbouw afgewisseld met enige laagbouw. Een buurt in een wijk met de stempeltypologie wordt gevormd door een vast arrangement van enkele typen bouwblokken met tussenliggende verkeers- en recreatieruimtes. Dit patroon werd door de ontwerpers alsof zij een stempel gebruikten een aantal keer herhaald. Het leidde tot een heldere en rationele stedenbouw die massale woningbouw en daarmee verbetering van de volkshuisvesting in een snel tempo mogelijk maakte.

Een ander in de wederopbouwperiode regelmatig toegepast ordeningsprincipe is dat van de strokenbouw.

Voor het graafwerk werden grondwerkers ingezet uit alle delen van Nederland. Pas in 1918 werden graafmachines ingezet waarmee loopgraven in de Eerste Wereldoorlog waren aangelegd. In 1923 kon dan eindelijk de vlag worden gehesen en het kanaal door koningin Wilhelmina met bescheiden feestelijk vertoon worden geopend. Bescheiden omdat de gemeente Tilburg en Rijkswaterstaat het onderling niet eens konden worden over de organisatie en kosten van de opening. Er is wat dat betreft maar bitter weinig veranderd in dit land. Door het toen opkomende vrachtautoverkeer leek het kanaal al meteen overbodig maar zeker in de vijftiger jaren van de vorige eeuw werd de doorvoer van zand, grind en kolen steeds belangrijker hetgeen leidde tot sterke groei van de binnenvaart. Om te zorgen dat het kanaal ook in de toekomst zijn nut blijft behouden is het tussen Dongen en de Piushaven verbreed en verdiept zodat Tilburg door schepen tot 1350 ton kan worden bereikt. Een van de sluizen bij Tilburg, de monumentale Sluis III (nabij het crematorium), heeft een bijzonder dubbelwerkend vijzelgemaal, dat zowel voor het oppompen van water als het opwekken van energie wordt gebruikt. Vanuit de Bediencentrale nabij de ingang van de Piushaven in Tilburg worden alle sluizen en bruggen tot wel 80 km buiten Tilburg bediend.

In 1987 kreeg het pand een andere bestemming en zag Reptielenhuis De Oliemeulen het levenslicht waar behalve reptielen ook vogels en spinnen acte de présence geven. Op het belendende perceel werd in 1992 een zoogdier- en vogelpark geopend, in totaal zijn er nu in het hele complex meer dan 150 diersoorten te zien. De recreatieve functie uit zich in demonstraties met wurgslangen en vogelspinnen en er is een educatief programma voor scholen.

De huidige instelling richt zich op praktijkgericht onderwijs op VMBO en MBO niveau. In Tilburg worden verscheidene studierichtingen aangeboden zoals de MBO-opleidingen Handel & Ondernemen, Horeca, Toerisme en Vormgeving. De VMBO kent behalve algemene vakken ook praktijkgericht onderwijs zoals webshops bouwen of culinaire takken van sport. In het schooljaar 2023-2024 studeerden 5593 leerlingen bij De Rooi Pannen, waarvan 2771 studenten de opleidingen  in Tilburg volgden.

Het scheelde weinig of dit bijzondere historische pand was in 1967 onder de sloophamer gevallen. De hoeve was namelijk in 1955 door de gemeente gekocht in verband met een stadsuitbreiding in wijk ‘t Zand maar dankzij de inspanningen van professor Harry van den Eerenbeemt, die zich bijzonder inzette voor het behoud van Tilburgs erfgoed, bleef de eeuwenoude boerderij gespaard en aan een stichting overgedragen voor het symbolisch bedrag van een gulden.

Na de restauratie in 1969 onder initiatief van de genoemde professor en het studentencorps St. Olof betrok dat corps het pand en kreeg de Tiendschuur een sociaal-culturele bestemming. Tegenwoordig is het complex in gebruik door Amarant. Kun je hier aangeven wat amarant is
In 1232 verkreeg de abdij van Tongerlo het recht om de pastoor te benoemen van de kerk van west-Tilburg. Aanvankelijk was de hoeve de pastorie van Tilburg, maar deze functie werd in 1384 overgedragen aan Huize Moerenburg. Daarna kreeg de inmiddels verpachte hoeve de functie van tiendschuur, de opbrengst van de tienden kwam ten goede van kerk, pastoor en de armen. Er volgden gaandeweg een aantal verbouwingen en uitbreidingen zoals een karschop, een schaapskooi en een bakhuis. Vanaf 1490 zijn de namen van de vele in de loop der eeuwen betrokken pachters traceerbaar. Tijdens de Franse bezetting werd de hoeve gevorderd en verkocht aan de heer Norbert Schoffers, die het pand vervolgens aan de familie Kolen overdeed die tot 1955 eigenaar was.

Het gedeelte tussen de Joannes Berisstraat en de Alleenhoudersstraat was oorspronkelijk een deel van de Herstalsestraat, dat later Oude Herstalsestraat is genoemd.

Tegenwoordig staat een deel van de Bokhamerstraat te boek als gemeentelijk monument, aan de straat liggen een aantal panden die als rijks- dan wel gemeentelijke monument te boek staan. Opvallend zijn de noodwoningen, die na de Tweede Wereldoorlog hier zijn neergezet als tijdelijke behuizing maar inmiddels ook de monumentenstatus hebben verworven.

Het in 1965 in gebruik genomen station kan met recht een blikvanger worden genoemd. Jammer dat de negentiende-eeuwse neoclassicistische voorganger moest verdwijnen, maar dit moderne stationsontwerp met zijn in het oog vallende dakconstructie, in de volksmond kroepoekdak genoemd, is toch echt iets bijzonders. De technische benaming voor kroepoekdak is hypparschaal, een samentrekking van de woorden hyperbolische paraboloïde welke een dubbelgekromd oppervlak beschrijft. Deze vlakken lijken te zweven en geven door de bijzondere vorm en het omhoog reiken dynamiek en een suggestie van gewichtsloosheid aan het gebouw. Ontwerper is stationsarchitect Koen van der Gaast die een station beschouwde als een overkoepeling voor sociale en logistieke functies. Sinds 2016 is het Tilburgs centraal station een rijksmonument. Het voorterrein van het station is gedurende de laatste jaren geheel op de schop gegaan, er is onder meer een halfoverdekt busstation aangelegd en het plein is opnieuw ingericht. Om verbinding met de aan de noordzijde gelegen Spoorzone te realiseren is een nieuwe passage onder de sporen gecreëerd. In Tilburg stoppen treinen in de richting Eindhoven, ‘s-Hertogenbosch en Breda. Het station beschikt sinds 2024 over een vierde perron.