Vanuit verschillende windrichtingen wandelend terug naar Tilburg via 1- en 2-daagse routes vanuit een 15-tal startpunten die gelegen zijn rondom de stad. Welke associaties kunnen worden opgeroepen bij het teruggaan naar Tilburg naast het genieten van de natuur, de frisse buitenlucht en de fysieke uitdaging? Misschien rijst voor het geestesoog ook de geboorte van de stad uit prille, verspreide woonvormen en haar uiteindelijke wasdom op uit de nevelen van de voorbije eeuwen. De tijdreis door een in al die eeuwen steeds veranderende omgeving zal herinneren aan het vaak zware bestaan van al die mensen die uiteindelijk met hun bloed, hun zweet en hun tranen het fundament hebben gelegd voor de moderne stad en haar huidige bewoners.

Naast de beschrijving van de wandelingen worden daarom ook cultuur-historische curiosa belicht alsmede bijzonderheden over flora en fauna. Daarbij worden natuurlijk ook recente ontwikkelingen niet geschuwd. Dit alles om de wandelaar een zo breed mogelijk beeld te verstrekken over dat wat hij, zij of hen onderweg zal kunnen beleven en stof kan geven tot reflectie.

De hoge zandgronden in Noord-Brabant ontstonden tijdens de laatste ijstijd, toen noordenwinden zand aanvoerden, dat de toendra-achtige bodem bedekte. In de daaropvolgende eeuwen raakten deze zandgronden bedekt met oerbossen. Ook de meeste vennen in het natuurgebied rondom Oisterwijk ontstonden na de laatste ijstijd. IJskoude winden bliezen zand op tot heuveltjes, die nu nog goed te zien zijn in het bos. Achter de heuvels vulden de uitgestoven laagten zich met regenwater en zo ontstonden tientallen vennen. Een ondoordringbare leemlaag in de bodem voorkomt dat het water wegzakt. Al millennia geleden is de mens begonnen de natuur naar haar hand te zetten met vaak onomkeerbare effecten op het landschap, de natuurlijke bodem werd bijvoorbeeld geschikt gemaakt voor agrarische activiteiten. Bossen werden gekapt, akkers en dijken werden aangelegd, bodems werden afgegraven. Het weinig duurzame gebruik van de bodem leidde tot verarming van de gronden en steeds nieuwe ontginningen waardoor het natuurlijk arsenaal geleidelijk verder afnam. De resterende bossen werden tot in de middeleeuwen intensief gebruikt als graasgebied voor vee en voor de jacht. Vanaf de late middeleeuwen verdwenen ze grotendeels door gebruik als brandhout en bouwmateriaal. Dit zorgde voor het ontstaan van heidegronden, schrale bodem waarop zonder bemesting weinig kan groeien. Aan het einde van de Middeleeuwen werd het heidelandschap door vele schapen kaalgevreten. Door het verdwijnen van de begroeiing verstoof het zand, wat soms zelfs ten koste ging van de akkers die overstoven werden. De Loonse en Drunense duinen zijn hiervan een aansprekend voorbeeld. Het proces van verstuiving werd aan het einde van de negentiende eeuw gestopt door het aanplanten van dennen. Rond 1850  was nog maar 1 – 2% van Nederland bedekt door bos. Pas laat in de 19e eeuw werd een begin gemaakt met het op grotere schaal gebieden zoals stuifzanden te herbebossen. Inmiddels is het bosarsenaal in Nederland gegroeid naar zo’n 11%. Na Gelderland is Noord-Brabant de meest bosrijke provincie met zo’n 14% van het bodemoppervlak, deze provincies zijn samen goed voor bijna de helft van het bosarsenaal in Nederland. Noord-Brabant is voornemens het bosareaal in 2030 met 13000 hectare uitgebreid te hebben. Al deze goede bedoelingen ten spijt wordt het ecosysteem ernstig bedreigd door een overmatige stikstofdepositie, waardoor er verschraling van de natuur optreedt en de biodiversiteit wordt aangetast. Werk aan de groene winkel dus!

Op de allereerste kaart van Tilburg, de zogeheten “kaart van Zijnen” uit 1760, is duidelijk te zien dat de organische structuur van linten en herdgangen de huidige stadsplattegrond op een aantal straten na vrijwel volledig heeft bepaald. Vóór de doorbraken van Burgemeester Becht in de jaren 70 van de vorige eeuw, heeft er nooit een stedenbouwer aan onze stad gewerkt wat heeft geleid tot een voor Nederland tamelijk unieke stadsontwikkeling.

Het laatmiddeleeuwse weefsel van herdgangen en de verbindingspaden daartussen is nog steeds zichtbaar  in het stratenpatroon van de huidige stad.

Dan de Spoorzone, de ontsluiting van het terrein van de voormalige werkplaats van de Nederlandse Spoorwegen met o.a. de prachtige Lochal. De stad kent een breed cultuuraanbod. In het oog springend is de uit 1961 daterende schouwburg van de architecten Bernard Bijvoet en Gerard Holt. De ernaast gelegen in 1996 gebouwde concertzaal is een ontwerp van Jo Coenen. Liefhebbers van hardrock tot meer lyrische uitingen van popmuziek kunnen terecht in muziektempel 013, jazzliefhebbers in Paradox, het belangrijkste jazzpodium van Zuid-Nederland en tot ver buiten de provinciegrenzen een begrip. Daarnaast zijn er diverse kleinschaliger podia met een uiteenlopend aanbod. Geïnspireerd door al die ontwikkelingen neemt het plaatselijk horeca-aanbod zo langzamerhand mythische proporties aan. Tussen het viaduct van de Ringbaan West en de St. Ceciliastraat vinden we het Spoorpark met de 37 meter hoge Kempentoren die tegen contactloze betaling van een paar Euro de bezoeker vergast op een fraai en wijds uitzicht over de stad. Het hele Cityring gebied zal een gedaanteverwisseling ondergaan met minder ruimte voor verkeer en meer ruimte voor voetgangers en wandelaars. Om het winkelgebied rond de Heuvelstraat meer allure te geven is een doorbraak gerealiseerd tussen de Heuvelstraat en de Emmapassage. In navolging van het in 2004 opgeleverde Westpoint met een hoogte van 140 meter zoekt de stad het steeds meer hogerop. Er staat inmiddels een aantal nieuw te bouwen woontorens gepland, onder meer bij het Spoorpark, het nieuwe stationsplein en de Piushaven. Al met al heeft en zal de Tilburgse skyline een ingrijpende metamorfose ondergaan. Binnen een eeuw van een stadssilhouet met gezichtsbepalende elementen als fabrieksschoorstenen en kerktorens naar een stedelijke horizon met woon- en uitkijktorens. Vooral in westelijke tot op een steenworp van Hulten en noordelijke richting is de stedelijke bebouwing opgerukt tot ver buiten de Ringbanen en het Westerpark in een van de buitenwijken uit de jaren 70 is nu het geometrische middelpunt van de stad geworden. De industrie is verbannen uit de binnenstad en huist op diverse grote industrieterreinen rond de stad. Dorpen als Berkel-Enschot, Biezenmortel en Udenhout zijn gretig opgeslokt en maken deel uit van de gemeente Tilburg. Waar uiteindelijk de grenzen van de verstedelijking zullen komen te liggen zal de toekomst moeten uitwijzen. Waakzaamheid t.a.v. de nog resterende natuur en erfgoed blijft geboden.

De textielbaronnen, met name de kliek rond koning Willem II, verrijkten zich inmiddels op schaamteloze wijze over de ruggen van die talloze naamloze en uitgebuite arbeiders. Van de alom tegenwoordige katholieke kerk ondervond het fabrikantendom maar weinig tegenwerking, veeleer waren het de welbekende vier handen op hetzelfde embonpoint.

Dat veel van de profiteurs van die goedkope arbeid en hun godvruchtige gedogers met een eigen straat of plein worden geëerd roept vandaag de dag ambivalente gedachten op. Daarom is het goed, dat de herinnering aan de voorouders van een belangrijk deel van de huidige Tilburgers levend wordt gehouden door dat gedenkteken, het beeldje van de Kruikenzeiker van Henk Smulders aan de Nieuwlandstraat.